‘Vanuit Oekraïens perspectief is Trump al aan de macht'
March 27, 2024
'Wat is Europa bereid te doen om zijn eigen veiligheid en defensie te beschermen?' Het was de openingsvraag van voormalig topdiplomaat François Heisbourg op een REKA Symposium over de betrekkingen tussen de EU en Oekraïne in Den Haag op 4 maart, georganiseerd door Raam op Rusland, Open Door Ukraine en het Nederlands Helsinki Comité. Volgens Heisbourg, die momenteel senior adviseur is voor het International Institute for Strategic Studies, wordt Europa geconfronteerd met het 'enige imperiale project dat nog over is' op het continent, maar wordt het nog steeds geleid door de angst voor escalatie. Ondertussen 'verlenen de Verenigde Staten momenteel geen enkele militaire hulp aan Oekraïne. Vanuit Oekraïens perspectief is Trump al aan de macht.'
Nu de Europese Raad groen licht heeft gegeven voor de toetredingsonderhandelingen met Oekraïne, concentreerde het symposium in Den Haag zich op de geopolitieke en economische vooruitzichten van een uitgebreide Europese Unie. In zijn geopolitieke keynote speech voor een publiek van beleidsmakers, experts en politici schetste Heisbourg een somber beeld van de Europese veiligheid in de nabije toekomst. ‘De Europese defensie-uitgaven en de doelstelling van 2% zijn nog steeds gebaseerd op de situatie van bijna twintig jaar geleden, in de goede oude tijd, toen de Russische strijdkrachten nog niet waren gemoderniseerd. 2% is het getal van gisteren.' Bovendien is de EU afhankelijk van de Verenigde Staten, wier onwankelbare steun voor de Europese veiligheid niet als vanzelfsprekend kan worden beschouwd in het licht van de mogelijke herverkiezing van Donald Trump en het risico dat China een nieuw mondiaal front opent in Taiwan. Ondertussen is Rusland volgens Heisbourg bezig een oorlog vorm te geven die het jarenlang kan volhouden. 'De last van de oorlog voor Rusland is vergelijkbaar met die van de Algerijnse oorlog tegen Frankrijk, die jaren heeft geduurd en alleen eindigde dankzij de politieke wil van generaal De Gaulle.'
Heisbourg sluit de mogelijkheid niet uit van een ‘nachtmerriescenario’ waarin Oekraïne de oorlog verliest als gevolg van uitputting van zijn leger en onvoldoende steun van de VS en Europa. Het ontbreken van een effectief roulatiesysteem voor de Oekraïense strijdkrachten zou kunnen leiden tot een plotselinge ineenstorting van de verdedigingslinies. Zonder de VS zou Europa de ontwrichtende gevolgen van een Oekraïense nederlaag moeten verwerken, wat tot spanningen binnen de EU en de NAVO zou kunnen leiden. 'Het is absoluut noodzakelijk dat Europa zich bewust wordt van dit gevaar en dienovereenkomstig handelt om een dergelijk scenario te voorkomen.'
‘Europa heeft een langetermijnstrategie van afschrikking nodig’
Heisbourg werd in een geopolitiek panel vergezeld door Joanneke Balfoort, directeur Veiligheid & Defensie bij de Europese Dienst voor Extern Optreden, generaal (bd.) Dick Berlijn, voormalig Chef Defensie van Nederland, en Justyna Gotkowska, adjunct-directeur bij OSW Center for Eastern Studies . Ze deelden allemaal de sombere kijk van Heisbourg op de Europese veiligheid voor de komende jaren. Generaal Berlijn wees erop dat Europa er niet in is geslaagd het initiatief te nemen op het continent: 'Als je geen oorlog wilt, bereid je dan voor op oorlog.' Hoewel het steunen van Oekraïne de belangrijkste kortetermijnstrategie zou moeten zijn, heeft Europa ook behoefte aan eenheid en een afschrikkingsstrategie voor de lange termijn ten aanzien van Rusland. 'Anders staat de oorlog ooit voor onze deur', zei Berlijn.
EU-leiders beweren vaak dat zij Oekraïne steunen, wat en hoe lang het ook duurt, maar Justyna Gotkowska betoogde dat de Europese strategie zich laat leiden door angst voor escalatie en overloopeffecten, en niet zozeer door een Oekraïense overwinning. ‘De Europese strategie is gebaseerd op de valse veronderstelling dat Poetin vroeg of laat de oorlog beu zal zijn, en hoewel West-Europeanen niet geloven dat een Oekraïense nederlaag een bedreiging voor de Europese veiligheid is, concentreert het debat in Polen en de Baltische staten zich op het moment waarop de oorlog zal naar ons toekomen en hoe we onszelf kunnen verdedigen.'
Hoe kunnen de EU en Oekraïne dan een veiligheidsstrategie voor de lange termijn voor het Europese continent ontwikkelen? De allereerste Europese industriële defensiestrategie, gepresenteerd op 5 maart, is volgens Joanneke Balfoort een stap in de goede richting. 'We moeten samen met Oekraïne een samenhangende strategie ontwikkelen, inclusief gezamenlijke aanbestedingen, alsof het al een EU-lidstaat is.' Heisbourg merkte op dat Europa na een lange vrede niet meer gewend is aan een defensie-industrie: 'Kijk maar naar het gezicht van je bankier als je hem vertelt dat je een munitiefabriek wilt openen.' Het is tijd dat Europa het escalatieproces onder de knie krijgt, merkt hij op: 'We hebben onszelf afgeschrikt in naam van de zogenaamde Russische rode lijnen die wij – en niet Rusland – hebben uitgezet.'
Economic opportunities: land, infrastructure, and human capital
Terwijl de oorlog nog steeds voortduurt, zijn de Oekraïners al begonnen met de wederopbouw van hun land. Live vanuit Kiev nam vice-premier Oleksandr Kubrakov voor het herstel van Oekraïne deel aan het REKA-gesprek. Kubrakov koppelde de wederopbouw van het land expliciet aan de weg naar EU-lidmaatschap, waarmee hij aangaf dat Oekraïne bereid is samen te werken met Europese partners om het land weer op te bouwen in overeenstemming met de duurzaamheidsdoelstellingen van de EU. De Nederlandse expertise op het gebied van waterbeheer wordt al ingezet om de nasleep van de explosie van de Kakhovka-dam aan te pakken. 'Het EU-lidmaatschap is ons doel sinds de Revolutie van Waardigheid in 2013. Wij Oekraïners willen deze kans niet laten liggen.'
Volgens Olena Zerkal, voormalig viceminister van Buitenlandse Zaken voor Europese Integratie en hoofdspreker tijdens de economische sessie, zal de integratie van Oekraïne in de EU voor beide kansen bieden. Het is een kwestie van 'connecting the dots': de EU beschikt over financiële middelen, technologie en ervaring, maar heeft ook behoeften op het gebied van toeleveringsketens. Aan de Oekraïense kant is er behoefte aan wederopbouw van het land en het bevorderen van de economische groei, en het land beschikt over veel beschikbare grond, infrastructuur en menselijk kapitaal. De randvoorwaarden voor Europese investeringen zijn verbeterd. 'De oorlog heeft het economische landschap veranderd. De oligarchen hebben aanzienlijke delen van hun vooroorlogse posities verloren', zei Zerkal. 'Nu moeten we Europa binnen Oekraïne creëren.'
In het daaropvolgende panelgesprek wees Willem Coppoolse, directeur van een Oekraïens energiebedrijf, op de steeds belangrijkere rol die de Oekraïense aardgasinfrastructuur speelt op de Europese energiemarkt. Kees Huizinga, een Nederlandse boer in Oekraïne, benadrukte het enorme potentieel van de landbouwsector van het land, met miljoenen hectaren bouwland. 'Oekraïense boeren zijn uiterst efficiënt en hebben niet eens Europese subsidies nodig. Er is veel groeipotentieel in de Oekraïense landbouw, en het zou zelfs de druk van de sector in de rest van Europa kunnen wegnemen.' Hoewel de oorlog voortduurt, herstellen de Oekraïense exportfaciliteiten zich. De Oekraïense koopvaardijvloot in de Zwarte Zee keert langzaam terug naar het niveau van voor de oorlog.
Iryna Tytarchuk, een Oekraïense econoom en ondernemer, en Jeroen Ketting van LifeLine Ukraine, benadrukten de sterke ondernemersmentaliteit waarmee ze dagelijks in Oekraïne worden geconfronteerd. 'In 2023 werden in Oekraïne 300.000 individuele ondernemingen opgericht, evenals 37.000 nieuwe bedrijven', merkte Tytarchuk op. Volgens Ketting is de Oekraïense economie “niet alleen levensvatbaar, maar ook levendig”, zelfs in tijden van oorlog.
‘Uit het debat van vandaag is gebleken dat de integratie van Oekraïne in de Europese Unie niet in de eerste plaats risico’s met zich meebrengt, maar juist kansen biedt’, aldus voormalig Nederlands ambassadeur in Oekraïne Kees Klompenhouwer in zijn slotwoord. ‘Er is een geopolitieke noodzaak om Oekraïne te steunen en gezamenlijk de veiligheid van Europa te versterken. Bovendien heeft de economische sessie ons bewust gemaakt van hoe gediversifieerd de Oekraïense economie is.'
Het symposium Oekraïne in de EU: geopolitieke en economische kansen werd georganiseerd door Raam op Rusland, Open Door Ukraine en het Nederlands Helsinki Comité onder de paraplu van REKA.